kendi kapağını kendin yap - gezi özel

Al Jazeraa Magazine'nin Temmuz'daki özel Türkiye ve Gezi Parkı sayısını biraz geç gördüm. Dergi sadece ipad'de olduğu için sanırım memlekette de yankı uyandırmadı ama epey emek var. Özellikle de alternatif kapaklarında. Tasarlayanlar, okurun figürleri sürükleyerek kendi kapağını ortaya çıkarmasını mümkün kılmış. İyi iş. Aşağıda alternatifleri göreceksiniz. Sonuncuya özel dikkat. 

fremdschamen

Almanca'da var bu sözcük, bizde yok. Yine de karşılığı her insana yük. İçinize ince ince işliyor.

Başkası adına utanmak demek. Birisi kendini rezil ederken, onun için utanmak.

Bugünlerdeki hissim bu. Hiç geçmeyecek gibi geliyor. Geçsin. 

yüzde elli ne istiyor?

Bütün bu hengame içinde cevabını çok merak ettiğim bir soru var. Hiç kimseden de duymadım.

Malum, Başbakan Gezi Parkı'nda Topçu Kışlası'nı ille de istiyor. Protestocular ise parkın olduğu gibi kalmasını, hiçbir ağaca zarar verilmemesini talep ediyor. Erdoğan ilkin şunları söylemişti: "Kışlanın bir bölümü müze olabilir, ortası yeşil alan. Diğer bölümünde İstiklal Caddesi’nin devamı niteliğinde alışveriş merkezi. Üstü rezidans ve otel. Yap işlet devret modelini düşünüyoruz."

Yukarıdaki alıntı geçtiğimiz Şubat'tan. Başbakan şimdilerde bunların bahsini bile etmemiş gibi davranıyor.  Mahcup bir geri adım attı ve artık oranın sadece şehir müzesi olacağını anlatıyor. Tabii yargıdan izin çıkar, plebisitten de istediği sonucu alırsa...

Gelelim cevabını merak ettiğim soruya. AKP seçmeninin Gezi Parkı tasarrufu nedir gerçekte? Orada Topçu Kışlası'nı mı görmek istiyorlar? Başka bir alternatif düşünürler miydi? Park mı? Cami mi? Kütüphane mi? AVM mi? Başbakanın tabiriyle 'yüzde elli'ye Taksim'de ne istedikleri gerçekten hiç soruldu mu?

Bir talep duymamamız "Başbakan ne isterse biz de onu istiyoruz" anlamına mı geliyor? Hiç sanmıyorum.

kayıp ses

1990'lar bu ülkenin en karanlık yılları. Sadece devletin aşırılıklarından, değdiği her şeyi yakan hadsiz gücünden dolayı değil, o bazen örtük bazen aşikâr gücün yedeğinde ortaya çıkan bir başka belanın, komplo teorilerinin yüzünden de. Bu zihniyet ezelden beri mevcuttu elbette ama doksanlarda yerleşti, bir türlü de gitmiyor.

Bugün Gezi Parkı'nın neden yaşandığını bir çocuğa anlatsan anlar ama hayır, dış odaklar, derin güçler, gizli servisler, "siz kimin maşası olduğunuzu bile bilmiyorsunuz" imaları... Hep bir oyun oynanıyor, hep birileri hain bir şeyler planlıyor.

Hayatı komplo teorileri üzerinden görenleri hiçbir şeye ikna edemezsin. Dinlemezler, öfkelenirler, seni biraz seviyorlarsa kandırıldığını düşünürler.

Oysa basit: siyasetin temelinde kendi sesini bulmak, kendi eyleme gücüne sahip çıkmak var.

Bu kadar temel bir meselede bile çok geriden geliyoruz. Gezi'de kendi seslerinin peşine düşenler, eninde sonunda komploperverlerin de kayıp seslerini bulacak.

Ama şimdi onlardan özür dilenmediği gibi, bunun için teşekkür eden de çıkmayacak. 

soluk yeşil başbakan

Bir zamanlar Newsweek Türkiye'de Başbakan'ın çevre karnesini yazmıştım (Burçak Belli'yle birlikte, 15 Şubat 2009 tarihli sayı.) Erdoğan'ın "ben çevrecinin daniskasıyım" dediği günlerdi. Kendini yeşil başbakan diye lanse ediyordu; biraz araştırınca durumu pek parlak görünmedi. Aradan dört yıl geçti ama Gezi Parkı'ndan başlayan meseleyi getirip orta refüje diktiği ağaçlara dayandırdığı için buraya alıyorum. Uzunca bir yazı. 

Almanya ile Polonya arasında yıllarca ihtilâfa neden olan bir baltık kenti, tuhaf ama Türk siyasi literatürüne aniden yerleşti. Bunun nedenini anlamak için kelimelerin kökenine doğru dolambaçlı bir yolculuğa çıkmak gerek. Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze’nin hazırladığı ve Türkçe’nin en yetkin kaynaklarından kabul edilen etimoloji sözlüğü, bugün Polonya sınırlarında yer alan liman kenti Gdansk’ın (Almanca Danzig) eskiden buğday ticareti için önemli bir merkez olduğunu söylüyor.

Tietze’ye göre, kentin adından türeyen “daniska” kelimesi Türkçe’ye önce iyi bir buğday cinsinin adı olarak yerleşti, sonra da argoda “bir şeyin en iyisini, en güzelini yapmasını bilmek” haline dönüştü. Nadir kullanılan bu kelimeyi siyasete kazandıran ise Başbakan Recep Tayyip Erdoğan oldu. Başbakan geçen Ağustos sonunda Rize’de yaptığı konuşmasında AKP’nin yenilenebilir olmayan enerji üretimi konusundaki plan ve uygulamalarına sürekli muhalefet eden çevre örgütlerine öfkesini saklamayıp şöyle diyordu: “Ben çevrecinin daniskasıyım. Asıl çevreci benim.” Dünyanın çeşitli yerlerinde böyle çevrecilerin olduğunu anlatan Başbakan Erdoğan “Bunlara ‘ne yaparsınız’ dersin, inanın şöyle ele avuca gelecek bir şey yok. Sadece onların boş vakitlerini değerlendirmek için yaptıkları iş bu…” diye de ekliyordu.

Erdoğan hükümeti, TBMM’nin Şubat başında ilgili yasayı onaylamasıyla Türkiye’nin iklim konusunda küresel sorumluluk üstlenen ülkeler arasına katılmasını sağladı. Geciken Kyoto adımının zamanlaması epey manidar ve açıkçası Türkiye tarihinin bir başka anını çağrıştırıyor. 2. Dünya Savaşı’nda İngiltere’nin başbakanı olan Winston Churchill, Birleşmiş Milletler’i kuracak olan San Francisco Toplantısı’na yalnız 1 Mart 1945′e kadar Mihver Devletler’e (Almanya, İtalya, Japonya) savaş ilân edecek olan ülkelerin katılması koşulunu önermişti. İsmet İnönü Hükümeti de bu çağrının gereğini yerine getirerek, 23 Şubat 1945′te, Türkiye’yi savaş bitmek üzereyken Müttefik Devletler’in yanında savaşa soktu. Nitekim Kyoto’ya da besbelli 2013′ten itibaren başlayacak olan yeni dönemde aktif biçimde var olabilmek için imza atıldı. Türkiye’nin o tarihe kadar sera gazı salımı konusunda herhangi bir yükümlülüğü bulunmuyor. Ama katılım sayesinde Türkiye, bu sene Kopenhag’da yapılacak ve yeni iklim rejimini belirleyecek toplantıda yer alma hakkını kazandı. Erdoğan artık yeşil portföyüne “Türkiye’yi Kyoto’ya sokan başbakan” ibaresini ekleyebilir.

Ama istatistikler “en iyi” çevreci olduğunu iddia eden Başbakan’ı pek doğrulamıyor. ABD’nin Yale ve Columbia üniversitelerinin ortak çalışmasıyla yayımlanan ve alanında en yetkin verilere sahip olduğu kabul edilen Çevresel Performans Endeksi’ne (EPI) bir göz atmak Erdoğan’ın moralini bozabilir. Çünkü ülkelerin çevre sorunlarına karşı ne ölçüde mücadele ettiğini 25 ayrı gösterge kullanarak değerlendiren endeksin 2008′e ilişkin rakamları Türkiye açısından iç açıcı değil. Bugün 75,9 puanla 149 ülke arasında 72. sırada yer alan Türkiye’nin çevre performansı, AKP’nin iktidara geldiği 2002 yılından beri hızla geriliyor. Bu başka bir açıdan ülkenin sanayileştiğini de gösteriyor; ama eski, “yeşil olmayan” teknolojilerle.

EPI’nin öncülü sayılabilecek 2002 Çevresel Sürdürülebilirlik Endeksi’nin (ESI) hava ve su kalitesi, biyolojik çeşitlilik ve sera gazı salımı gibi unsurları içeren göstergelerinin tümünde, Türkiye’nin performansı çok daha iyiydi (2006 EPI endeksinde ise Türkiye 49. sırada yer aldı). Newsweek Türkiye’nin gö-rüştüğü çevre kuruluşlarının tamamı, AKP Hükümeti’ni makro ölçekli bir çevre planına sahip olmamakla ve altı yıllık iktidarında çıkardığı yasalarla çevreyi ekonomik önceliklere kurban ettiği gerekçesiyle kıyasıya eleştiriyor. Çevrecilerle kavgası bir kenara, Erdoğan’ın AKP’si günlük siyasette çevre meselelerine dair ciddi bir açmaza sıkışmış durumda. Aslında Hükümet, AB’ye uyum sürecinin gerektirdiği çevre mevzuatını oluşturmak için her ne kadar son dönemde Avrupa perspektifinin zayıflamasıyla hızı kesilse de gözle görülür bir çaba harcadı. Çevre ve Orman Bakanlığı bürokratları gırtlaklarına kadar belgeye gömüldü. Türkiye, çevrenin en azından ‘teknik’ anlamda bütün alt dallarına kadar kapsandığı bir mevzuata sahip oldu. Ama bu çabaların ne kadar işe yaradığı tartışmalı. Üstelik mevzuatın etkili sonuçlar doğurması öngörülen kısımları halen hazırlanmış değil.

Ankara Üniversitesi’nden çevre yönetimi uzmanı Bülent Duru, AKP’nin temel probleminin herşeyi birden istemesi olduğunu söylüyor. Duru’ya göre ekonomik etkinliklerin çevreye duyarlı biçimde gerçekleşmesini sağlayan önlemleri öngören AB mevzuatıyla, büyüme uğruna doğal değerleri ekonominin işleyiş sürecine denetimsizce sokma hevesi birbiriyle çelişmekte; AKP de bu yüzden birbiriyle tutarsız icraatlara imza attı. Örneğin bir yandan Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu’nu çıkarıp yıllardır çözüm bekleyen bir meseleyi halletme yolunda önemli bir adım atarken, sonrasında tarım topraklarının işgalini affetti. Çevre Kanunu’nu değiştirip güncelledi; ama petrol, jeotermal kaynaklar ve maden arama faaliyetlerini Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) kapsamı dışında tuttu.

AKP’nin parti ilkelerini ve önceliklerini belgeleyen dokümanlarına göz atıldığında da çevrenin ön sıralarda olduğunu söylemek mümkün değil. Kurumsal kimlikteki çevre vurgusu çok zayıf. Parti sadece duyarlı olduğunu ilân ediyor; hükümet programında ve acil eylem plânında ise mesele esasen ‘sürdürülebilir kalkınma’ temelinde ele alınıyor, ağaçlandırma ve arıtma faaliyetlerine önem verileceği vurgulanıyor. Başbakan da zaten, çevrecileri aylaklıkla itham ettiği konuşmasında, kendi çevreciliğinin ispatı olarak İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı dönemindeki ağaçlandırma faaliyetlerini ve İstanbul’a 180 kilometre ötedeki Istranca Dağları’ndan içme suyu getirmesini referans göstermişti. Enerji Bakanı Hilmi Güler ise bir konuşmasında “En büyük çevre kirliliğinin fakirlik” olduğunu söylemişti. Bu bağlamda AKP’nin kapsamlı çevre yasalarına imza atması beklenmiyordu. Ama iktidara gelmesiyle beraber, AKP çevre yönetiminde kökten değişiklikler gerçekleştirdi.

Partinin ilk adımı 2003 yılında Çevre ve Orman bakanlıklarını birleştirmek oldu. Göz açıp kapayıncaya kadar gerçekleştirilen birleştirme işlemi, Ankara bürokratları arasında hantallığıyla alay konusu olan Orman Bakanlığı’nın ormanları koruyamamasıyla gerekçelendirildi. Arka planda ise AKP’nin temel politikalarına damga vuran bir başka unsur işliyordu. Kamu yönetimini liberal ilkeler doğrultusunda yeniden yapılandırma ve partinin sıkı ilişki içinde olduğu uluslararası finans çevrelerinin “devleti küçültün” çağrıları.

Çevrenin henüz Başbakanlığa bağlı bir müsteşarlık ile yönetildiği günler de dahil olmak üzere Bakanlığın hemen her kademesinde çalışmış ve TBMM’de çevre danışmanı olarak görev yapmış eski bir bürokrat olan Nuran Talu ise iki bakanlığın birleştirilmesinin AKP’nin dünyada bugün çevreye yüklenen kavramları doğru algılayamadığının göstergesi olduğunu söylüyor: “Çevre, müsteşarlıktan müstakil bir bakanlığa doğru evrilince başta çevreciler herkes çok sevindi. Halbuki başbakana bağlıyken daha etkili olursunuz. Şimdi, güya denkler arası bir mücadelede, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı her fırsatta Çevre ve Tarım bakanlıklarını ezer.” Akademisyen ve bürokrat kökenlilerin ağırlıkta olduğu Küresel Denge Derneği’nin başkanlığını yürüten Talu, birleştirme işlemiyle iki bakanlığın sorumlu olduğu konulara ayrı ayrı verilen önemin zayıfladığını söylüyor.

Çevre ve Orman Bakanlığı, 2007′de Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nün de bakanlık bünyesine bağlanmasıyla çok daha çetrefil bir hal aldı. Adının açıklanmasını istemeyen bir bakanlık yetkilisi, Bakanlığın “çevreciler”, “ormancılar” ve “sucular” gibi hiziplerin iktidar oyunlarına sahne olduğunu söylüyor. Bugün bakanlıkta “su”dan gelme bir isim, Başbakan Erdoğan’ın belediye başkanlığı günlerindeki yakın çalışma arkadaşı, İSKİ’nin eski genel müdürü Veysel Eroğlu ve ekibi var. Bir önceki bakan Osman Pepe döneminde olduğu gibi Eroğlu’nun da önceliği AB müktesebatına uyum çalışmaları.

Bakanlık Çevre Yönetim Genel Müdürü Prof. Lütfi Akça, Bakanlık’taki kurumsal yapılanma çalışmasının halen devam ettiğini söylüyor. Sadece kendi bölümünün yazdığı yönetmelik sayısının 2008 sonu itibariyle 50′yi bulduğunu anlatan Akça, yine de uzman personel eksikliği çektiklerinin altını çiziyor. Akça’nın biriminde 350 kişi çalışıyor, bağlı il müdürlüklerinde ise 650 kişi. Türkiye’deki bin kişiye karşılık Fransa’da aynı görevi yapan tam 10 bin personel var.

Eksiklikler hemen sırıtıyor tabii. Türkiye’nin Bulgaristan, Romanya ve Hırvatistan ile katıldığı bir AB projesi, Çevre ve Orman Bakanlığı’nın üzerinde harıl harıl çalıştığı mevzuat uyumunun Ankara dışında çok da hükmü olmadığını ortaya çıkardı. Resmi adı “Yerel ve Bölgesel Yönetimlerin Çevre Uygulama Kapasitelerinin Güçlendirilmesi” olan ve sonuçları henüz açıklanmayan proje, mevzuatın ülkenin dört bir köşesindeki dört ayrı büyükşehir belediyesinde (Bursa, Samsun, Mersin, Erzurum) ve bağlı yönetim birimlerinde ne kadar uygulanabilir olduğunu ölçtü. Sonuç tatmin edici olmaktan çok uzak; bugüne dek yazılan mevzuatın sadece yüzde 35′i uygulanabiliyor.

Projede Türkiye lideri olarak görev alan Nuran Talu durumu basit bir örnekle açıklıyor. “Ankara ‘bitkisel atık yağların toplanması’ üzerine mevzuatı yazıyor ama Erzurum’da bunu yürütecek yetkin bir firma veya firmayı denetleyecek resmi bir birim yok.” Örneğin Bursa’daki sanayi atıkları için de durum aynı. Çevre Bakanlığı’nın yazdığı mevzuat sahaya çıktığında sınıfta kalıyor.

AKP’nin en büyük siyasi icraatlarından biri olmasıyla övündüğü, bugüne kadar merkezi idarenin gördüğü hizmetlerin bir bölümünü mahalli idarelere devreden Kamu Yönetimi Reformu (2004′te yasalaştı) bu sonuca neden olmuş olabilir. Çevre Mühendisleri Odası Onur Kurulu Başkanı Ethem Torunoğlu’na göre, merkez ve çevre arasındaki görev, yetki ve sorumlulukları tanımlayan yasa kaotik bir şekilde tasarlandı; bu yüzden kimse ne yapacağını bilmiyor. Kendisine birdenbire yetki devredilen İl Özel İdareleri ise ne yeterli kaynağa ne de yeterli personele ve deneyime sahip.

Ne yapılacağı pek bilinmese de ne kadara yapılacağı konusunda birtakım tahminler mevcut. Bakanlık’tan Akça, sanayinin uyumlulaştırılması için 15, belediyeler içinse 43 milyar Euro’ya ihtiyaç olduğunu söylüyor. 34 milyar Euro da su ve atık mekanizmalarının yenilenmesi için gerekiyor.

Çevre Bakanlığı mevzuatla boğuşurken, Hükümet 7 yıl içinde çevre yönetimiyle ilgili çok tartışılan yasalara ve uygulamalara imza attı. Başbakan’ın öfkeli olduğu çevreciler, Erdoğan ve ekibinin çevreye duyarlılığını en çok bu icraatlar üzerinden sorguladı. Örneğin AKP, Ceza Kanunu’ndaki çevreye karşı işlenen suçlar konusunda eksikliği, 2004 yılındaki bir düzenlemeyle hapis cezasına varan yaptırımlarla giderirken, bu kuralların uygulanmasını iki yıl sonraya bıraktı. Hükümet, aslında kimseye ceza kesmek istemediğini de bu şekilde beyan etmiş oldu. Turizmi Teşvik Yasası’nda 2003′te yapılan bir değişiklikle, orman ve meralar turizme açıldı; kamu yönetimi reformunun tersine, bu bölgelerdeki yerel yönetimler devre dışı bırakılarak Kültür ve Turizm Bakanlığı imar ve planlamayla ilgili tek sorumlu haline geldi. Maden Kanunu’ndaki değişiklikle de (2004) orman alanları, koruma bölgeleri, sit alanları, su havzaları, kıyı alanları, turizm bölgeleri gibi alanlar madencilik faaliyetlerine açıldı. Aynı yasayla, bu tür faaliyetler için gerekli Çevre Etki Değerlendirme (ÇED) Raporu’nu almak için gereken maksimum süre kısaltılarak “en geç iki ay” olarak belirlendi. Ayrıca bazı faaliyetler ÇED dışına çıkarıldı. Bülent Duru; “diğer iktidarlar döneminde olduğu gibi, altın madenleri, petrol ve maden arama, işletme faaliyetleri gibi alanlarda Hükümet’in kanuni düzenlemelerle ÇED sürecini devre dışı bırakıp rahatlamak istediğini” savunuyor.

AKP Hükümeti’nin bir önceki Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’den iki defa geri döndüğü için uzun süre yasalaştıramadığı “2/B Orman Arazilerinin Satışı”yla ilgili tasarı da Kyoto Protokolü imzalanmadan kısa bir süre önce, Ocak ayı ortalarında yasalaştı. 20 milyar Euro civarında gelir getirmesi beklenen tasarı, orman niteliğini yitirmiş alanların satışına, devlet ormanlarının da gerçek ve tüzel kişiler eliyle işletilmesine olanak sağlıyor. Sultanbeyli, Ümraniye, Beykoz gibi İstanbul’un bazı büyük semtleri bu arazilerin sınırları içinde. Çevre örgütleri, 2/B diye kodlanan bu arazilerin büyük ölçüde tekrar orman niteliğini kazanabileceği argümanıyla, yasaya karşı çıkıyor.

AKP’nin en çok tartışılan icraatlarından biri de Erdoğan’ın en büyük başarılar arasında lanse ettiği Karadeniz Sahil Yolu. 1992′de ihale edildikten sonra yedi başbakan eskiten 542 km. uzunluğundaki otoban 2007′de bitirildi ve toplam 4,2 milyar dolara mal oldu. İhale sürecinden beri tartışılan bu yolun üstünde AKP’nin de ısrarcı olması ve bitirmesi, Karadeniz’in özgün doğasının katledildiği iddiasıyla çevre örgütlerinin şimşeklerini AKP’nin üzerine çekti. Başbakan Erdoğan’ın yolu açtığı günlerde, dönemin Çevre ve Orman Bakanı AKP’li Osman Pepe “Bu yolu yapanların eli kolu kırılsın; yol Karadenizlileri Karadeniz’e hasret bıraktı” derken, Başbakan yolun ileriki yıllarda Batı Karadeniz ayağının da tamamlanmasıyla İstanbul Boğazı’nda inşa edilecek üçüncü köprüye bağlanaca-ğını deklare ediyordu. Bir not düşelim: Tayyip Erdoğan, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı sırasında üçüncü köprü yerine tüp geçidi savunuyor, Koç Üniversitesi’nin de ormanlık alanda kurulmasına karşı çıkıyordu.

“Bilmeden konuşuyorsunuz. Gelin ben size çevre nedir anlatayım. Silahlı Kuvvetler’e öğrettik, size de öğretiriz.” Newsweek Türkiye’ye aktarılan bu sözlerin sahibiyse TEMA Vakfı Başkanı Hayrettin Karaca, muhatabı Başbakan Erdoğan. Karaca, Erdoğan’ın bu teklifi kabul ettiğini de ekliyor. Çevre konusunda tavsiyeler, dünya genelinde siyaset ve sanayi daha yeşil yapılmaya başlamışken Hükümet’in akıntının tersine yüzmemesini sağlayabilir.

kimse yalnız değil

memleket ünlülerinin aşırı acıklı hikâyesi

A'dan Z'ye... 14 Nisan 2013 tarihli Sabah Pazar'da yayımlandı.  

Aşk’ın A’sı: Yaygın inanış şu: Ünlüler aşık olmaz. Bunun aksine ikna olmamız için yaşadıkları ilişkinin en az bir on yılı aşması ve ardından yıllar boyu bir ikinci ilişkinin gelmemesi gerekiyor. Peki hangimizin hayatında bu kadar katı bir kural var?

Baba’nın B’si: Henüz kaybettiğimiz Müslüm Gürses ‘baba’ydı. Orhan Gencebay da öyle. Ama Ferdi Tayfur’u en bağrımıza bastığımız anlarda bile samimi bir ‘Ferdi’ deyip geçiyoruz. İbrahim Tatlıses, baba unvanı kendisine verilmeyince bizzat ‘imparator’a yöneldi. Erkin Koray’ın babalığı sanki ezelden geliyor ama Cem Karaca ve Barış Manço’ya babalık düşmedi. Halk ilgisinin Şampiyonlar Ligi seviyesinde yaşandığı bu zirvenin farklı bir matematiği var. Çok zorlu bir formül: Hiç hata yapmayacaksın, hiç dalaşmayacaksın, hep kendin olacaksın, hep ilk günkü gibi kalacaksın. 

Cinselliğin C’si: Burası gri bölge, zorlu bir alan. Memlekette ünlülerin her şeyine izin var ama cinsellik söz konusu olunca hep kırmızı kart. Caddede, sokakta, sette öpüşmek zinhar yasak. Bir mekândan el ele de ayrı ayrı da çıksan içeride neler döndüğüne kafa yorulur. Ünlüler cinselliği ancak sımsıkı kapalı perdeler ardında yaşayabilir. Şahan Gökbakar ile Berrak Tüzünataç’ın balkon görüntülerini hatırlayın. Evde bile geçit yok.

Çocuk’un Ç’si: Çocuk arabasının peşinde bir çift ünlüyü görmek isteyenin gideceği yer belli: Pazar günü Bebek sahili… Mutluluğun formülü çok açık ama bu formül iki tarafı keskin bir bıçak. Çünkü önce ‘Bebek’ fotoğraflarına sempatiyle bakar, sonra bu aileyi unutmayı seçeriz. Sağlama yapmak için, Çağla Şıkel – Emre Altuğ çiftinin bebek sonrası ün barometresine bir göz atın.

Dostluğun D’si: Ün gelince yola eski dostlarla devam etmek zor. Önce vakit azalır, ardından araya aşılmaz mesafeler, aman vermez menajerler girer. Ünlülerin dostu yine ünlülerdir ki onları bir arada tutan bile pamuk ipliğidir. Yedikleri içtikleri ayrı gitmeyen Prestij Ailesi’ni hatırlayın. Ne kaldı o tantanalı dostluktan geriye?

Estetik’in E’si: Sokaktaki insan kendini bir ünlüden üstün görmek istediğinde önce burnuna bakar. O burun havada bir bıçak marifetiyle duruyorsa ilk eksi puan…Botoks, liposuction, meme büyütme, bu liste uzar gider. Sarkık gıdı veya selülit zaten hepten faul. Yani estetiğin sadece ünlülere değil, topluma da faydası var. Ajda Pekkan, Gülben Ergen, Deniz Akkaya’nın operasyonları bu denli konuşulduysa, insanların kendi ruh sağlığını koruma ihtiyacından. 

Fotoğraf’ın F’si: Evet onları çok seviyorsunuz ama dışarıya her çıktığınızda, bir bara, restorana, havaalanına her gittiğinizde hayranlarla yanak yanağa yüzlerce fotoğraf vermenin sıkıntısını bir düşünün. Hele de cep telefonlarından sonra… Ebru Çapa GQ Türkiye’de, Halit Ergenç’in bu işte müthiş ustalaştığını ve telefonu hayranlarından alıp fotoğrafları bizzat çektiğini yazmıştı. Yine de bir numara, samimi gülümsemesi sayısız fotoğraftan sonra bile bir milim solmayan Tarkan.

Gece’nin G’si: Genç insan geceleri dolaşmayıp da ne yapacak? Ama işte her mekân çıkışı patlayan fotoğraflar, ‘sadece arkadaşız’ demeçleri, beş adım mesafeyle yürümeler… Kabak tadı verse de hiç eskimiyor. Bu iş belli değişmeyecek, yine de Tolga Karel görüntülerinden sıkılmadık mı?

Hastalık’ın H’si:  Bir ünlü ne zaman acile taşınsa haberimiz var. Durum kritikse, hastalığın tüm aşamalarını ilk ağızdan, hastanesinin logosu önünde özenli bir açıyla duran başhekimden öğreniyoruz. Beterin beteri, Twitter’da Facebook’ta öldürüyor, diriltiyoruz ünlüleri. Şöhretin seviyesi ne olursa olsun, bu, ödemek için büyük bir bedel.

Israr’ın I’sı: Gündemden hızla düşerken ne yapmalı? Ünlülerin katıldığı yarışmalar düşüşteki şöhrete ilaç. Ama o ilacın da son kullanma tarihi yakın. Reçete dolunca nasıl ısrar etmeli? Seren Serengil ve Nihat Doğan’ın rotalarına bakın. Biri Tanzanya biri Venezuela’ya gitti. Projeler bitmez.

İtibar’ın İ’si: Andy Warhol’un milyon kere tekrarlansa da eskimeyen sözüdür: “Bir gün herkes on beş dakikalığına ünlü olacak.” Peki itibar sahibi de olacak mı? Aslında ölçmesi çok kolay. İtibar ancak bir şey üretildiğinde gelir. Survivor’a katılınca geleneyse ün deniyor. 

Jüri’nin J’si: Ünlüler için oyunun kuralları değişti, sisler arasından yeni bir imkân belirdi. Bülent Ersoy ve Orhan Gencebay gibi sarsılmaz isimler bir yana, ünlüler kendilerinden bahsettirmek için bir yarışmanın jürisine girmeleri gerektiğini anladı. İşin kolay yanı, yeni bir şey üretmek de gerekmiyor. Hülya Avşar, Mustafa Sandal bu kulvardan epey faydalandı. Şimdi sıra Serdar Ortaç ve Demet Akalın’da.

Kusur’un K’si: “Bu kadar kusur kadı kızında da bulunur” derken, ünlüleri kastetmediğimiz açık. Estetisyen neşteri değmeden güzel, yüz binlerce hayranları olsa da doğal, kariyerleri kırk yıla dayansa da ilk günkü kadar taze ve heyecanlı olmalarını bekliyoruz. Kimse mükemmel değil. Yıllar ilerledikçe kusurlarıyla barışanlar devam edebiliyor. İnanmayan Yıldız Tilbe’nin Twitter hesabına göz atsın.

Layık’ın L’si: Bir futbolcu atasözü: “Bu camiaya layık olabilmek için elimden geleni yapacağım.” Cümleyi, toplumun karşısına çıkan hemen her ünlüye uyarlayabilirsiniz. Sadece kendine, zekâsına, dostlarına layık olmak isteyen yok mu? Var ama söyleyebilen çıkmadı.

Mahkeme’nin M’si: Mahkemeye düşen ünlünün tek dostu avukatı. Siyasi davalar daha önde diye kimse kendini kandırmasın, gazetelerde en hevesle okuduğumuz dava dosyaları ünlülere ait. İlgili ünlü, toplumun genelince kabul görmeyen bir işe karıştıysa durum fena (Deniz Seki’yi hatırlayın.) İlginç olan, maddiyata dayalı meseleleri umursamamamız (bkz. Haluk Levent’in sonu gelmez davaları.)

Naz’ın N’si: Bu maddenin sıkıntısını en çok röportaj peşindeki gazeteciler çekiyor. Şöhretin zirvesindeki bir ünlü, yaşadığı sıkıntıların bedelini en çok gazetecilere ödetir. Formülse bin dereden su getirmektir. Yalnız aynı gazeteciler o şöhretin aşağıya giden eğrisini takip etmeyi de sever. Şöhret kötü yönetildiğinde ‘kapak yoksa röportaj yok’tan ‘bir projem var, haber yapar mısınız’a çok hızlı geçilir.

Olgunluğun O’su Ünlülerin yaş aldıkça olgunlaşmasını beklersiniz, ama pek prim yapmadığından ‘içindeki çocukları’ hep muhafaza ederler. Şifa niyetine bir iki örnek yine de mevcut. Öncelik, olgunluk standartlarını belirleyen Şener Şen’e ait. Genç kuşaktan Olgun Şimşek’in belki isminden dolayı üstüne yapışan olgunluğuna şahit olmak isteyen verdiği röportajlara baksın. Geleceğin standart belirleme adayıysa Kıvanç Tatlıtuğ. Bu satırların yazarı, daha kariyerinin başındaki Tatlıtuğ’u bir İtalya uçağında tatsızlık çıkaran ve tehlikeli görünen bir yolcuyu etkisiz hale getirip, yolcuları tek tek rahatlatırken de gördü.

Öfke’nin Ö’sü: Evet herkeste biraz var, ama bu öfke eskilerden bir Yılmaz Güney’le yan yana getirince hava cıva kalıyor. Söz konusu olan, en fazla “bar çıkışı muhabirleri karşısında görünce sinirlendi” başlığının altına yazılacak türden bir öfke. Memlekete bir hayrı yok.

Plaj’ın P’si: Kural belli: Görünür olmak istiyorsan, Bodrum’da plaja (günümüz tabiriyle beach’e) inecek, havlunu serecek, uzak yakın kameraların karşısında sere serpe güneşleneceksin. Ondan sonra da basının nefes aldırmadığından şikâyet edeceksin. Magazin basını da ünlüler de bu riyakârlığın farkında. Kimin ne kadar ilgiye muhtaç olduğunu bizzat ölçmek istiyorsanız, havluların serildiği noktaya dikkat edin. Suya en yakın olanın sahibi akşam televizyona çıkmak istiyor.

Rıza’nın R’si: Kimse şöhret trenine kazara binmez. Yolun nereye çıkacağını, mahremiyetin ne kadar aşınacağını bütün ünlüler biliyor. Bir nevi evlilik öncesi sözleşmesi… Ama sözleşmede kendi kurallarını dayatanlar da mevcut. Bu kategorinin kralı Okan Bayülgen.

Sosyal Medya’nın S’si: Ünlülerin ne hissettiğini sosyal medyadaki hesaplarınızda bilfiil tadıyorsunuz. Kaç takipçiniz var; kaç adet RT, kaç like’ınız var? Sizinkisi bir yana, diğerlerinin ne kadar var? Twitter hesapları sanatçıların da kabusu. En rahat uyuyansa sadece sekiz tivitle dört milyona yakın takipçi toplayan Cem Yılmaz.

Şans’ın Ş’si: Ne kadar çalışsan yetmez. Milyon dolarların döndüğü sektörde şans da yanında olacak. Empati kurmak isteyen üst üste dördüncü dizisi geçenlerde yayından kaldırılan Burcu Kara’yla kursun.

Taciz’in T’si: Hayran var, hayran var… Ünlüleri evlerine kadar izleyen, gece yarısı telefonla rahatsız eden, hatta canlarına kast edenleri biliyoruz. Tacizin memleketteki bir versiyonu da aktörü oynadığı rolle özdeşleştirip laf atmak. ‘Fatmagül’ün Suçu Ne’de tecavüz mağduru bir kadını oynayan Beren Saat’in dışarıya çıktığı bir gece ‘bir güzellik de bize yapsana’ diye sıkıştırılması bu işin uç örneği.

Utanma’nın U’su: Bir ünlü yediği golü çıkartabiliyorsa, yani skandaldan sonraki kötü izleri hayranlarının zihninden silebiliyorsa kademe atlamış demektir. Yoksa geriye sadece utanç kalıyor. Hande Ataizi’nin tuvalete sıkıştığı anı halen hatırlıyor musunuz? Cevabı “‘Mum Kokulu Kadınlar’ın üzerine pek bir şey koyamadım” diyerek kendisi verdi zaten.

Üzüntü’nün Ü’sü: Ünlü insanın kötü günü olmaz. Hanginiz işe gittiğiniz bazı günler size kimseler dokunmasın diye içinizden dua etmediniz? Üzüntünüzden hiçbir cümle kuramadığınız ve sadece kabuğunuzda kalmayı istediğiniz o anlar var ya, ünlüler hiçbirini yaşayamıyor.

VIP’nin V’si: Binlerce uçuş mili biriktirmeniz neye yarar? Business uçarsınız, VIP locasında beklersiniz. Ünlülerin yaşam kalitesi işte sizden ancak bu kadar fazla. Bir kadeh şampanya, arkaya iyice yatan bir koltuk… Uçak sonuçta herkesi aynı yere götürüyor.

Yaşlanma’nın Y’si: Erkeklerden ziyade kadınların düşündüğü bir konu. Basit bir hesap yapın: Gazete ve dergilerde sadece bir ayda, ilk dizisinde, filminde oynayan kaç kadın oyuncu röportajı çıkıyor? Aynı rakam erkek oyuncular için nedir? Cevap: Yeni kadın oyuncu sayısı erkekleri katlıyor. Peki bu yeni isimler kimlerin yerine geçiyor dersiniz?

Zor’un Z’si: Düşünün, sevdiğiniz bir insanla dünyanın bir ucuna, kimselerin olmadığı ıssız bir sahile gitmişsiniz. Kimbilir aklınızda neler var. Konuşup gülüşüp yürüyorsunuz. Ertesi gün fotoğraflarınız bütün gazetelerde. Orhan Pamuk’un Kiran Desai’yle Goa sahillerinde görüntülenmesinden bahsediyorum. Dünya küçük, katlanmak zor.

İllüstrasyon: Serhat Gürpınar